Tekst i zdjęcia: Tadeusz Antończyk

SPISZ - historyczno-geograficzna kraina, usytuowana w północnej Słowacji i południowej Polsce, w kotlinach Popradu i Hornadu, otoczona pasmami górskimi, co powoduje ze krajobraz Spisza jest urozmaicony.


Najstarsze ślady osadnictwa na Spiszu sięgają paleolitu, czego efektownym dowodem jest trawertynowy odlew czaszki Neandertalczyka znaleziony w Ganowcach koło Popradu. Na Mysiej Górce koło Spiskiego Czwartku odnaleziono pozostałości umocnionej osady z epoki brązu z ok. 1500 r. pne, archeologicznie spokrewnionej z podobnymi znaleziskami epoki kreteńsko-mykeńskiej. W strategicznym miejscu, przy odwiecznej handlowej drodze, łączącej obszary śródziemnomorskie z Bałtykiem wybudowano miasto z akropolem, miejscem składania ofiar i osadą rzemieślniczą, gdzie wytwarzano ceramikę, wyroby z kamienia, brązu i złota z miejscowych surowców. Ślady kultury celtyckiej i rzymskiej znajdywano niemal na całym obszarze Spisza, ale przede wszystkim w Kotlinie Popradzkiej i w Magurze Spiskiej. Słowianie docierają na Spisz z dorzecza Wisły oraz, wędrując w górę Torysy i Hornadu - z Bałkanów. Osady z epoki Wielkiej Morawy zachowały się w okolicach Lewoczy, oraz miejscowości Nemešany, Smižany i Spiska Biała. Także z tamtej epoki pochodzą inne najstarsze miejscowości o ciągłym osadnictwie: Spiska Nowa Wieś, Wielka i Gelnica. W XI wieku większa część Spisza wchodzi w skład ziem polskich (w ramach "prowincji Wag" należąc do arcybiskupstwa praskiego), a linia graniczna przebiega wzdłuż działu wodnego między Popradem a Hornadem. Dla jej obrony król węgierski Władysław I Święty tworzy linię 24 osad tzw. Kopijników Spiskich. Obronny charakter miały również usytuowane przy drogach, łączących Węgry z Polską zamki, w tym największy na Słowacji - Zamek Spiski oraz Zamek Lewocki. 

Dolny Spisz jest stopniowo kolonizowany przez osadników z Węgier, zaś Dolina Popradu - przede wszystkim przez ludność napływającą z terenów polskiej Sądecczyzny. Górny Spisz odpada od Polski w XII wieku - albo jako wiano Judyty, córki króla Bolesława Krzywoustego, która wyszła za mąż za Stefana, syna króla węgierskiego Kolomana (1108), albo później (1145), jako ekwiwalent za pomoc, udzieloną Mieszkowi III przez Gejzę II. Do początków XIV wieku przy Polsce pozostaje okręg podoliniecki. Od początków XII wieku rozpoczyna się, zainicjowana przez króla Gejzę II, kolonizacja Spisza (także Gemeru i Horehronia) przez osadników sprowadzanych z Niemiec, głównie z Saksonii. Trwa ona do II połowy XV wieku a jej efektem jest powstanie większości miast spiskich, osadzanych na prawie niemieckim i rządzonych przez niemieckie rody. Powstaje niezwykle ciekawa kulturowo społeczność Sasów Spiskich, posiadających własną kulturę i dialekt ("spisko-niemiecki"). Jej dziełem jest stworzenie gotyku spiskiego, później - baroku. Po najeździe tatarskim w 1241 r, który w znacznym stopniu spustoszył obszar Spisza, trafiła tu druga fala kolonistów niemieckich, istniejące od 1209 r. Bractwo 24 parafii niemieckich przekształciło się w Związek Spiskich Miast, z wybieranym w wolnych wyborach grafem. Od XV wieku osadnictwo dociera w górne partie Spiszu, gdzie powstają góralskie osady na prawie wołoskim. 

Jednym z efektów kolonizacji niemieckiej jest powstanie przemysłu górniczego i hutniczego, który z biegiem czasu zyskuje coraz bardziej na znaczeniu. Wydobywano tu rudę żelaza i rudy metali kolorowych a największymi miejscowościami górniczymi były Krompachy i Gelnica.

Już od średniowiecza Spisz słynął także ze znakomitego kunsztu swoich rzemieślników, osiadających przede wszystkim w Kieżmarku, Spiskiej Nowej Wsi i Lewoczy. 

W XVI wieku tworzenie sieci osadniczej na Spiszu w zasadzie się zakończyło: powstało tu blisko 200 w pełni zorganizowanych osad. W XVII wieku powstawały jeszcze miejscowości w wyżej położonych częściach Magury Spiskiej. W XVIII stuleciu, kiedy do Węgier powróciły administrowane wcześniej przez Polskę miasteczka, były na Spiszu 194 miejscowości, w tym 2 wolne królewskie miasta (Kieżmark i Lewocza) oraz 33 miasteczka, a liczba ludności przekroczyła 150.000. Na progu XX wieku 58% ludności Spisza stanowili Słowacy, 25% Niemcy, 8% Ukraińcy i 6% Węgrzy 

Jako samodzielna jednostka administracyjna spiski komitat pojawił się w II połowie XII wieku. W 1412 r. król Władysław Jagiełło pożyczył cesarzowi Niemiec i królowi Węgier Zygmuntowi Luksemburskiemu pod zastaw 37.000 kop groszy praskich. W skład zastawu weszły Stara Lubowla, Gniazda i Podoliniec oraz Spiska Biała, Straże, Lubica, Ruskinowce, Twarożna, Wierzbów, Spiska Nowa Wieś, Spiskie Podgrodzie, Spiskie Włochy, Poprad, Spiska Sobota, Maciejowce, Wielka. Z zastawionych miast utworzono starostwo grodowe z siedzibą w Zamku Lubowelskim. Dług nigdy nie został zwrócony, a zastawione miasteczka powróciły do Węgier po I rozbiorze Polski. Miasta te tworzyły nadal samodzielną prowincję z formalną stolicą w Spiskiej Nowej Wsi - aż do 1787 r., kiedy to włączono je do Spiskiej Żupy. 

Przez tereny spiskie przetoczyły się wszystkie większe batalie wewnętrznych i międzynarodowych sporów, jakie ogarniały Górne Węgry, ale największe znaczenie miały batalie husyckie w latach 1431-33, spory Jagiellonów z Władysławem Pogrobowcem i jego kondotierem Janem Jiskrą oraz bunt bratrzyków w latach 50-tych XV wieku, których przywódca Peter Aksamit ukrywał się podobno w jaskini koło Haligowiec w Pieninach. 

Tutaj także miały miejsce liczne zjazdy królów i dyplomatów, przede wszystkim polskich i węgierskich, rozstrzygające ówczesne spory dynastyczne - w tym słynny zjazd Jagiellonów w Lewoczy w 1494 r. W XVI wieku zdecydowana większość Spisza przechodzi na luteranizm. Kolejne bunty chłopskie i antyhabsburskie przetaczają się przez ziemie Spisza w XVII i XVIII wieku, natomiast XIX-wieczny ruch narodowy słowacki odzwierciedla się tu w mniejszym stopniu niż w zachodniej Słowacji. W czasie Wiosny Ludów walczyli tu węgierscy powstańcy, armie cesarskie i słowaccy ochotnicy.

W 1920 r. władze Czechosłowacji oddają Polsce tereny między Białką i Dunajcem (Polski Spisz), z Zamkiem Niedzickim i kilkoma położonymi po sąsiedzku wsiami (Niedzica, Kacwin, Niżnie i Wyżnie Łapsze, Łapszanka, Trybsz, Czarna Góra, Rzepiska, Jurgów, Nowa Biała, Krempachy, Frydman, Dursztyn, Falsztyn). Po dyktacie monachijskim Polska 30 listopada 1938 roku podpisuje w Zakopanem umowę ze Słowacją, w myśl której włącza w swój obszar teren Jaworzyny Spiskiej wraz z przyległymi dolinami Tatr Wysokich i Bielskich. W marcu 1939 r. próby agresji na Spisz dokonują Węgrzy, m.in. bombardując Spiską Nową Wieś. Po wybuchu II wojny światowej Niemcy przekazują Słowacji teren polskiego Spisza, który powraca do Polski dopiero w 1945 r.

Po II wojnie światowej komunistyczne władze doprowadziły do prawdziwego exodusu ludności niemieckiej, także i tych rodzin, będących potomkami prawdziwych twórców zasobności i piękna Spisza - osiadłych tu od 8 wieków Sasów Spiskich, którzy zachowując odrębność kulturową i językową, byli jednak prawdziwymi Spiszakami. Dziś jedynie nieliczni i całkowicie zasymilowani ich potomkowie pozostali między Tatrami a Słowackim Rajem.

Spisz jest regionem może najbardziej malowniczym na Słowacji, w którym piękno przyrody przeplata się z urodą schludnych miasteczek, ozdobionych interesującymi i zazwyczaj dobrze zachowanymi zabytkami, sięgającymi niekiedy korzeniami do średniowiecza. Poza słabo rozwiniętym przemysłem i nadal dobrze prosperującym rzemiosłem głównym bogactwem Spisza jest piękny krajobraz i nieprzeliczone walory turystyczne. Gości z całego świata przyciągają przede wszystkim Wysokie Tatry, z ich wspaniałą ofertą turystyczną, narciarską i uzdrowiskową (szczawy alkaliczne). Wody mineralne są atrakcją także innych miejscowości spiskich (np. Spiski Szczawnik). Interesującą alternatywą dla coraz bardziej zatłoczonych (choć nie w tym stopniu, co w Polsce) Tatr - jest rejon Słowackiego Raju - malowniczy przełom Hornadu, Klasztorisko, górski akwen w Dedinkach. Turyści i wczasowicze korzystają również z cieplicowych basenów Wierzbowa, a także ze stanowiącego podobną atrakcję co w Polsce - spływu tratwami przez przełom Dunajca, zaczynającego się w pobliżu Czerwonego Klasztoru i kończącego przy Leśnicy. 

Główne miejscowości Spisza: Poprad, Lewocza, Kieżmark, Spiska Nowa Wieś, Spiski Czwartek, Hrabuszyce, Smiżany, Spiskie Włochy, Spiskie Podgrodzie (ze Spiską Kapitułą), Spiska Stara Wieś, Smokowce, Szczyrbskie Jezioro, Tatrzańska Łomnica, Ździar, Stara Lubowla, Gniazda, Podoliniec, Spiska Biała.

Główne rzeki: Poprad, Hornad, Hnilec, Torysa.